E whakamārama ana tēnei whārangi mōhiohio i ngā āhua e āwhinatia ai a ngāi Māori e te mahere urutaunga ā-motu tuatahi o Aotearoa ki te urutau ki ngā pānga o te panoni āhuarangi.

Urutau ka taurikura: Te whakapakari i te manawaroa o Aotearoa ki te panoni āhuarangi

Ka āwhina tā mātou mahere urutaunga ā-motu i ngā tāngata o Aotearoa kia urutau i ngā pānga o te panoni āhuarangi ināianei, ā, kia pai ake te pare i a tātou i ngā panoni ā ngā tau e heke mai nei.

Kua tau kē ngā pānga nunui ki waenga i a tātou, arā te huarere hūkerikeri me te taurangi, ngā waipuke, ngā tauraki me ngā āwhā e kino haere ana, me ngā tai moana e piki ana. Kāore e kore ka nui ake ngā panoni kei te haere mai. Mā te whakaiti i ngā tukunga e whakamauru ngā pāpātanga o te panoni āhuarangi, engari e kore e whakakore i te katoa.

Ka whakatakoto te mahere urutaunga ā-motu i ngā mahi ka whāia e te Kāwanatanga puta noa i ngā tau e ono e tū mai nei hei āwhina i ngā tāngata katoa o Aotearoa ki te urutau me te taurikura i te wā o te āhuarangi panoni haere.

He kaitiaki a ngai Māori o ō rātou whenua, he kaihautū i roto i ō rātou hapori, he kaiwhakatau mō ngā rauemi me ngā tūāhanga, he kaipupuri whenua, he kaipupuri pakihi anō hoki. Mā te Māori e para te huarahi urupare ki te panoni āhuarangi i tēnā, i tēnā o ēnei tūnga. Mā te mātauranga Māori tātou e āwhina ki te ako, kia whai mōhio hoki ā mātou whakataunga.

He mahi ō te mahere e hāngai ana ki ia rāngai, hapori hoki o Aotearoa, ka mutu, ka aro ki ngā tūraru matua me tutuki i nāia tonu nei.

Te whakahaere mōrea i tēnei wā, mō āpōpō anō hoki

I te tau 2020, ka takoto i te Aromatawai Tūraru Panoni Āhuarangi ngā tūraru matua kei mua i te aroaro i ngā tāngata o Aotearoa nā ngā pāpātanga o te panoni āhuarangi.

Kei roto i ēnei ko ngā tūraru ka pā ki ngā kāinga me te haumaru o ngā tāngata, ki ō rātou oranga, marae, me ngā wāhi ahurea hira.

He tuatahitanga tēnei mahere urutaunga ā-motu nō tētahi raupapa o ngā mahere. Ka whakahoutia i ia ono tau hei urupare ki ngā mōrea panoni.

Ngā pāpātanga o te panoni āhuarangi ki ngāi Māori

E pāngia ana te katoa e te panoni āhuarangi. E pākia kinotia ana ētahi hapori, tae atu ki ngā mea Māori, me te aha ka noho tino whakaraerae – hei tauira, nā ngā kore mana taurite taha ohapori nei, nā ngā wāhi rānei e noho ana rātou.

Noho ai te tokomaha o ngāi Māori i ngā rohe takutai, taiwhenua, tūhāhā rānei, ka mutu, ka pāngia ō rātou kāinga, tūāhanga, me ngā wāhi ahurea whakahirahira – tae atu ki ngā marae, urupā, wāhi tapu, mahinga kai anō hoki. I ngā takiwā pēnei i te Tai Rāwhiti, nā te tino kaha o te hekenga marangai, te waipuketanga tukipū me ngā horo whenua i noho taratahi ai ngā hapori takutai, me te aha ka pāngia e ngā take pēnei i te āhei ki ngā kai, ngā rongoā me te āwhina mai i waho. Kua pā kinotia te maha o ngā marae o te takiwā, me te aha ka unuhia tētahi wāhanga o tētahi urupā e ngā ngaru o te moana.

Ka pā hoki ngā pāpātanga o te panoni āhuarangi ki ngā rāngai ahurākau, ahumoana, ahumahi mātāmua anō hoki – ko ēnei ngā wāhanga matua mō ngā haumi Māori, mō te whakarato mahi ki te Māori. Me whakaumu ēnei rāngai katoa i ngā āhua e mahi ai. Tērā pea ka puta mai i te panoni āhuarangi ngā arawātea ohaoha hou, pēnei i te pikinga o ngā whakaputaranga taha ahuwhenua, taha ahumāra i ngā wāhi hou, ngā momo ika hōu mō te ahumoana, te nui ake o ngā pakihi me ngā arawātea tuku mahi i ngā rāngai toitū, ka mutu, ngā ratonga tāpoi hou. Ka whakaiti pea te haumi ki te tū pakari āhuarangi i ngā tūraru ki ētahi pakihi, me te aha ka noho tuwhera ngā hangarau hou me ngā mākete hou. 

Tā koutou i kī mai ai i te wā i whakawhitiwhiti kōrero mō te mahere urutaunga hukihuki

I te wā o te whakawhitiwhiti kōrero mō te mahere urutaunga hukihuki i whakamōhio mai ērā kaitāpae i kī he Māori rātou, ki ēnei:

  • te hiranga o te kaitiakitanga
  • e tupu haere ana te noho whakaraerae o ngā hapori Māori ki ngā pāpātanga o te panoni āhuarangi
  • he hira me te matahuhua ngā wero kei mua i te aroaro o ngā hapori Māori ina urupare ki te panoni āhuarangi
  • te hira o te tāmau i te Tiriti puta noa i te mahere   
  • e tautoko ana rātou i te āhukahuka o te Anga Rauora i roto i te mahere
  • ka hiahiatia he pātuituitanga pakari ake ki a ngāi Māori mō te whakawhanake me ngā tukanga whakaoti whakatau mō ngā mahi āhuarangi e aro pū ana ki ngā iwi, hapū, me ngā tāngata Māori.

Ka pēhea ngā mahi i roto i te mahere e āwhina ai i te Māori ki te urutau ki te panoni āhuarangi

Te tāmau i te Tiriti ki ngā wāhi katoa o te urupare ki te panoni āhuarangi

Me whakarite mātou i te panoni mana ōrite mō te Māori, mā te Māori e arataki ki te hāpai i ō rātou motika me ō rātou pānga i raro i Te Tiriti o Waitangi. E oti ai tēnei, me whakapakari i ngā hononga Karauna-Māori me tō tātou kaha ki te mahi tahi hei hoa pātui ōrite i ā tātou mahi urupare ki te panoni āhuarangi.

Ka mahi tahi te Kāwanatanga me te Māori ki te tautoko i tā te Māori whai wāhi ki ngā kōrero mō te urutaunga, me te torotoro i ngā kōwhiringa urutaunga mō ngāi Māori. Mā te Māori aua kōwhiringa e ārahi. Ko tētahi mahi matua o te mahere (me te mahere whakaheke tukunga) ko te whakapūmau i tētahi pūhara mō tā te Māori whakamauru panoni āhuarangi (mahi 3.3). Mā taua pūhara a ngāi Māori e tautoko ki te tautuhi, te ine, me te whakatinana i tētahi rautaki āhuarangi ā-motu me tōna mahere mahi. Ka whakarato i te wāhi hei hanga rangapūtanga e nui ake ai te mana ōrite, ka whakawhānui i te mātauranga me ngā raraunga hei āwhina i te Māori kia whakamahere mō te panoni āhuarangi. Ka whakahohe i ngā kaupapa Māori, i ngā rongoā nō te tangata whenua ka whakapakari i te aumangea ki te panoni āhuarangi, me te tautoko i te Māori puta noa i tēnei whakaumutanga.

E āhukahuka ana te Kāwanatanga he tirohanga ā-ao tō te Māori e noho mōwaho ana ki ngā whakamāramatanga rātō. Ka tīkohikohi te anga Rauora – kei te wāhanga tuatahi o te mahere – i ngā uara me ngā mātāpono o te Māori hei whakaputa i te tirohanga ā-ao taketake o te panoni āhuarangi. Ka huawaeretia ngā mahi o te anga Rauora mā te mahi tahi me te Māori. Ka whakapūmautia mā te pūhara mō tā te Māori whakamauru panoni āhuarangi ngā āhua e whakaatuatu ai te anga Rauora i tō tātou ara panoni mā te mahi ngātahi me ngāi Māori.

Te whakaputa i ngā whakataunga e pai ake ai te mōhio ki ngā tūraru

Ko tētahi o ngā mahi matua a te Kāwanatanga he whakarato mōhiohio mō ngā mōrearea panoni āhuarangi, i te taha o te ārahitanga me ngā taputapu ka āwhina mai ki te urupare ki aua mōrearea. Mā konei e pai ake ai tō te Māori māramatanga, tā te Māori aromatawai hoki i ngā mōrearea kei mua pū i te aroaro, me te whakawhanake i ngā rautaki me ngā rongoā urutau e hāngai ana. E wātea ana ngā mahi matua tērā ka whakarite i te whakaratonga o ngā mōhiohio, taputapu, ārahitanga anō hoki e tika ana, ā, anei ētahi:

E hāpai ana te mahere i te whakawhanake me te whakamahi i te mātauranga Māori i tō tātou haerenga urutau, kei roto ko ēnei mahi:

Te whakariterite i te whakawhanaketanga e manawaroa ana ki te panoni āhuarangi ki ngā wāhi tika

He wā roa te tauoranga o ngā whare me ngā tūāhanga. He mea tino nui ā tātou whakataunga i tēnei wā mō ngā āhua me ngā wāhi o ā mātou mahi whakawhanake. He whakaarotau ki te Kāwanatanga te whakapai ake i ā tātou mahi whakamahere me ngā pūnaha haumi ki ngā tūāhanga hei arataki i te whanaketanga aumangea ki te panoni āhuarangi i ngā wāhi tika.

Anei ngā mahi matua e pā ana ki te Māori:

Ngā kōwhiringa urutau, tae atu ki te whakatahinga whakahaere

Noho whakaraerae kē ai te maha o ngā hapori ki ngā pūmate tūturu. He mea tino waiwai kia momoho te urutau i te kinotanga haeretanga o ngā pāpātanga āhuarangi. Me whakarerekē ētahi tāngata me ētahi haori i te āhua o tō ratou noho, i ngā wāhi hoki e noho ana rātou.

Ko tētahi kōwhiringa ko te whakatahinga whakahaere, tērā ka hiahiatia ki te whakaheke, te whakakore rānei i te noho whakaraerae ki ngā mōrearea tino taumaha rawa.  He tukanga e āta whakamaheretia ana, e āta whakahaeretia ana hoki mō te whakaneke atu i ngā rawa, ngā mahi me ngā wāhi ahurea hira i ngā wāhi noho mōrearea.

Ko ētahi atu kōwhiringa ko te pare i ā mātou rawa i te mōrearea ki te taumata ka taea, te urutau rānei i tō tātou āhua noho ki te tautuku ki te tūraru.

Ka tautoko te mahere kia mārama te Māori ki ngā kōwhiringa urutau e wātea ana mā ngā mahi pēnei i:

Te tāmau i te aumangea ki te panoni āhuarangi puta noa i ngā tari me ngā umanga o te kāwanatanga

Mā te Kāwanatanga te aumangea ki te panoni āhuarangi e tāmau puta noa i te katoa o ana rautaki, kaupapahere anō hoki. Kei ēnei wāhanga o te mahere ngā mahi e hāngai ana ki te Māori.

Wāhanga 6: Ka tautoko te taiao tūturu i te tiakinga o ngā momo taonga me te wai māori, ā, mā ēnei mahi anō hoki:

Wāhanga 7: Ka āta aro ngā kāinga, whare me ngā wāhi ki te whakarite kia aumangea ngā kāinga, whare me ngā wāhi i Aotearoa ki te panoni āhuarangi, ā, mā ēnei mahi anō hoki:

Wāhanga 8: Kei roto i ngā hapori ngā rawa me te tautoko mō ngā hapori Māori kia urutau ki te āhuarangi e panoni ana, taea noatia ēnei mahi:

Wāhanga 9: Ka whai te ohaoha me te pūnaha ahumoni ki te hanga ohaoha aumangea ki te panoni āhuarangi, ā, mā ēnei mahi anō hoki:

Te whai wāhi anō hei te wā o te whakatinanatanga

I roto i te whakatinana haeretanga o te mahere, ka puta mai te whai wāhitanga whāiti ake ki ngā kaiwhaipānga rerekē, tae atu ki te Māori.

Mā te whai wāhi e haona ai te katoa, inarā ko ērā ka tino pāngia rawatia e te panoni āhuarangi, e whakarite kia puta mai te aumangea āhuarangi taurite i ngā mahi ka mahia.

E whai ana mātou i te ara ōrite hei te whakatinanatanga o te mahere whakaheke tukunga, me te whakatītina i te whai wāhi kaha atu o te iwi tūmatanui.